اخــــــلاق پـــــــژوهـــــــشی
شكي نيست كه تحقيق و پژوهش علمي در اسلام اهميت بسيار فراواني دارد و پرواضح است كه افكار، انديشه‌ها و آثار محققان و پژوهشگران هر جامعه زير ساخت‌هاي علمي آن جامعه را تشكيل داده، بناهاي علمي و نتايج عملي و تجربي فراواني به همراه دارد. از اين رو، اگر محققان و پژوهشگران ارزش‌هاي خوب و پسنديده اخلاقي را با مسائل پژوهشي خود همراه كنند؛ زير ساخت‌هاي علمي جامعه اثرات و نتايج مثبت و هميشگي خواهند داشت و اگر خداي ناكرده با امور غير ارزشي و غير اخلاقي همراه شوند؛ نتايج منفي و ناپسند به دنبال خواهند داشت؛ به همين جهت در اين يادداشت به برخي از آموزه‌هاي اخلاقي اسلام درباره پژوهش اشاره مي‌شود.
1. انگيزه الهي
نخستين مساله‌اي كه شايسته و بايسته است پژوهشگران به آن توجه كنند اين است كه نيت و انگيزه خود را براي خدا خالص كنند و به خاطر جلب رضاي خدا و تقرب به درگاه او تحقيق و پژوهشي انجام دهند.
زيرا مي‌دانيم كه بر اساس نظام اخلاقي اسلام، نيت و انگيزه، به اندازه عمل و بلكه بيشتر از آن اهميت دارد و به همين دليل پيامبر اكرم (ص) فرمود: نيت مومن بهتر از عمل اوست (بحارالانوار ج 70 ص 186) و در جاي ديگر فرمود: ارزش اعمال بستگي به نيت ها دارد و بهره هر كس از عملش مطابق نيت اوست، كسي كه به خاطر خدا و پيامبر هجرت كند هجرت به سوي خدا و پيامبر كرده است و كسي كه به خاطر رسيدن به مال دنيا يا به دست آوردن همسري هجرت كند بهره‌اش همان چيزي است كه به سوي آن هجرت كرده است. (مستدرك الوسائل ج 1 ص 90)
ماهيت هر عملي با توجه به نيتي كه فرد در انجام آن داشته مشخص مي‌شود، زيرا اعمال ما، تنها جنبه ظاهري و دنيوي ندارند بلكه متشكل از ظاهر و باطن هستند، به همين جهت، براي ارزش‌گذاري كاري، تنها ظاهرِ خوب كفايت نمي‌كند بلكه بايد باطن آن كار و شخص انجام دهنده آن نيز خوب و پسنديده باشد. به بيان روشنتر در ديدگاه اسلام تنها عملي ماندگار و ابدي خواهد شد كه با انگيزه الهي و پيروي از او انجام شود لذا براي اينكه تحقيق و پژوهش ما حقيقتا ارزشمند گردد و ما را به سعادت و كمال حقيقي رهنمون سازد نيازمند همراهي با انگيزه الهي و اخلاص در عمل است.
همچنين اگر قصد و نيت الهي و اخروي همراه تحقيق و پژوهش باشد، اجر و پاداش آن، مضاعف خواهد شد.
امام علي عليه‌السلام فرمود: عطاياي الهي به اندازه نيت انسان است. (نهج‌البلاغه / نامه 31)
ذكر اين نكته ضروري است كه اگر تحقيق و پژوهش به انگيزه ديگري مانند انگيزه‌هاي ثروت، قدرت و مانند آن صورت پذيرد هر چند ممكن است مدتي دنياي ما و ديگران را آباد كند اما چون در راستاي زندگي حقيقي ما نيست فاقد ارزش حقيقي همه جانبه خواهد بود و سود معنوي براي پژوهشگر نخواهد داشت.
2. توكل
از آموزه‌هاي اخلاقي اسلام، فضيلت توكل است كه بر محققين و پژوهشگران شايسته و بايسته است در همه امور زندگي خود از جمله در تحقيقات و پژوهشهاي علمي، بر خدا توكل كنند.
توكّل از مادّه وكالت و به معناى سپردن كارها به خدا و اعتماد به لطف اوست و پرواضح است كه به معناى دست كشيدن از تلاش و كوشش نيست بلكه انسان تا آنجا كه در توان دارد بايد تلاش كند و منزلگاه‌ها را يكى بعد از ديگرى با تمام توان بپيمايد، امّا آنچه از توان او بيرون است به خدا واگذارد و از الطاف جليّه و خفيّه او مدد بطلبد.
امام علي (ع) فرمود: كسى كه بر خدا توكّل كند مشكلات در برابر او خاضع، و اسباب براى او سهل و آسان مىگردد. (غررالحكم حديث 9028)
و نيز فرمود: كسى كه توكّل بر خدا كند شبهات براى او روشن مىشود. (غرر الحكم حديث 8985)
3. احترام به پژوهشگران سابق
پژوهشهاي نو و جديد ـ در حقيقت ـ نتيجه و محصول زحمات و پژوهشهاي پيشينان و دانشمندان گذشته است. پژوهشگران و محققان در هر دوره‌اي با بهره‌گيري از يافته‌ها و پژوهشهاي محققان گذشته مي‌كوشند تا كاروان علم و دانش و انديشه را پيش ببرند و افق‌هاي جديدتري به روي خود و بشريت بگشايند. به همين جهت بر هر محقق و پژوهشگر شايسته و بايسته اخلاقي است كه از دانشمندان و علماي گذشته به نيكي ياد كرده و زحمات و تلاش‌هاي آنها را فراموش نكند و به تعبير ديگر مراتب اساتيد را مراعات نمايد؛ زيرا دانشمندان و محققان اسبق، اساتيدِ پژوهشگران سابق بودند و پژوهشگران سابق نيز اساتيد و راهنمايانِ انديشوران امروز .
پيامبر اكرم (ص) فرمود: هركس عالم و دانشمندي را گرامي بدارد مرا گرامي داشته و هر كس مرا گرامي بدارد خدا را گرامي داشته است… (جامع الاخبار ص 39)
4. شهامت و شجاعت در پژوهش
محقق و پژوهشگر بايد در انجام پژوهش و تحقيقات علمي با شهامت و شجاعت قدم برداشته و نبايد به دليل ترس از ناتواني يا ترس از مشكلات احتمالي يا امكانات كم و …. از انجام كارهاي بزرگ خودداري كند. اين مساله تا جايي مهم و اساسي است كه از مشورت با شخص ترسو نهي شده است. امام علي (ع) فرمود: هرگز با انسان ترسو مشورت نكن چرا كه تو را از كارهاى مهم باز مىدارد، و موضوعات كوچك را در نظر تو بزرگ جلوه مىدهد. (غرر الحكم حديث 10349)
از طرفي ديگر پژوهشگر بايد شجاعانه دنبال حق و حقيقت باشد و بعد از رسيدن به نتيجه ـ به خاطر اينكه ممكن است بسياري از افراد آن را نپذيرند ـ از مطرح كردن آن نهراسيده و با شجاعت و شهامت از نظريه خود دفاع كند.
امام علي (ع) فرمود: شجاعت زينت است و ترس عيب است. (شرح غرر الحكم ج 7 ص 171)
5. امانت‌داري
امانت‌داري در پژوهش و تأليف، ركن مهمي از حيات علمي و تحقيقي يك جامعه است. هر پژوهشگري اخلاقاً موظف است منبع و مدرك هر مطلبي را كه نقل كرده ذكر كند.
همچنين امانت‌داري در تحقيق و پژوهش اقتضا مي‌كند كه در نقل‌‌قول‌ها و يا در استنادها به سخن ديگران از قطعه كردن مطالب ـ كه مخل مراد كامل آن نقل است ـ پرهيز شود.
امام صادق (ع) فرمود: خداوند هيچ پيامبرى را مبعوث نكرد، مگر اين كه راست گويى و اداء امانت نسبت به نيكوكار و بدكار جزو تعليمات او بود. (كافي ج 2 ص 104)
همچنين فرمود: نگاه به ركوع و سجود طولانى افراد نكنيد (و تنها آن را نشانه ديانت آنها ندانيد) چرا كه اين چيزى است كه ممكن است به آن، عادت كرده باشد، و هرگاه آن را ترك كند، نگران مىشود ولى نگاه به راست‌گويى و امانت‌داري آنها كنيد. (كافي ج 2 ص 105)
6. روحيه حقيقت جويي در پژوهش
شايسته و بايسته است پژوهشگر همواره روحيه حقيقت جويي و حقيقت‌طلبي داشته باشد و همه تلاش و زحمت خود را در كشف حقيقت صرف كند. زيرا حق و حقيقت است كه باقي خواهد ماند.
7. پرهيز از كتمان حق
يكي از مهمترين مسائلي كه پژوهشگران بايد به آن توجه كنند اين است كه نبايد حقايق و مسائل واقعي را كه نياز جامعه است كتمان كنند.
پيامبر اسلام (ص) فرمود: هر گاه از دانشمندى چيزى را كه مىداند سؤال كنند و او كتمان نمايد روز قيامت افسارى از آتش بر دهان او مىزنند (بحارالانوار ج 57 ص 301)
در حديث ديگرى از امير مؤمنان على (ع) پرسيدند: بدترين خلق خدا بعد از ابليس و فرعون … كيست؟
امام در پاسخ فرمود: دانشمندان فاسدند كه باطل را اظهار و حق را كتمان مىكنند و همان‌ها هستند كه خداوند بزرگ درباره آنها فرموده: لعن خدا و لعن همه لعنتكنندگان بر آنها خواهد بود. (بحار الانوار ج 2 ص 88)
8. پژوهش گروهي و استفاده از مشاوران
از اخلاق پژوهش اين است كه تحقيقات علمي تا جايي كه امكان دارد به صورت گروهي انجام گردد. زيرا از هر جهت مفيدتر از كارهاي فردي و شخصي است، به عبارت ديگر پژوهشهاي فردي هر چند در جاي خود مفيد و ارزنده است اما اتقان پژوهشهاي گروهي قابل مقايسه با پژوهشهاي فردي نيست. اهميت مشورت تا حدي است كه رسول گرامي اسلام (ص) - كه صاحب علم لدني بود - با اصحاب خود مشورت مي‌كرد.
امير مؤمنان علي (ع) فرمود: بهترين آرا و انديشه‌ها از آن كسي است كه از مشورت با ديگران خود را بي‌نياز نبيند. (غرر الحكم و دررالكلم، ج1 حديث 330)
امام حسن (ع) فرمود: هيچ جمعيّتى در كار خود با يكديگر مشورت نكردند مگر اين كه به خير و صلاح خويش رهنمون شدند. (تحف العقول ص 164)
به قول مولانا:
اين خردها چون مصابيح انور است / بيست مصباح از يكي روشنتر است
پرواضح است كه كار و پژوهش گروهي از مصاديق مشورت و كمك گيري از يكديگر است و همه فوائد مشورت كردن را به همراه خود دارد.
9. پرهيز از شهرت‌طلبي و دنيا خواهي و تمايلات نفساني
براي پژوهشگر و محقق شايسته و بايسته است كه در تحقيقات علمي خود از شهرت‌زدگي و دنيا طلبي بپرهيزد. زيرا اين امور موجب دور شدن انسان از حقيقت و سعادت ابدي مي‌شود.
قرآن كريم نكته بسيار مهمي را گوشزد مي كند و مي فرمايد: “مَن كاَنَ يُرِيدُ الْحَيَوةَ الدُّنْيَا وَ زِينَتهََا نُوَفِّ إِلَيهِْمْ أَعْمَالَهُمْ فِيهَا وَ هُمْ فِيهَا لَا يُبْخَسُون أُوْلَئكَ الَّذِينَ لَيْسَ لهَُمْ فىِ الاَْخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِيهَا وَ بَاطِلٌ مَّا كَانُواْ يَعْمَلُون” (هود/15و16)
كسانى كه زندگى دنيا و زينت آن را بخواهند، (نتيجه) اعمالشان را در همين دنيا بطور كامل به آنها مىدهيم و چيزى كم و كاست از آنها نخواهد شد. (ولى) آنها در آخرت، جز آتش، (سهمى) نخواهند داشت و آنچه را در دنيا (براى غير خدا) انجام دادند، بر باد مىرود و آنچه را عمل مىكردند، باطل و بىاثر مىشود.
ذكر اين نكته ضروري است كه هر كاري اگر به خاطر و هدف هواي نفس و دنيا باشد مذموم است، حتي اگر نماز، روزه و احسان نيز به خاطر هواي نفس و دنيا باشد مذموم و باطل است اما اگر آن كار براي امور اخروي يا براي برپايي احكام دين و يا امور دنيوي كه منافاتي با امور معنوي و اخروي ندارد، باشد نه تنها ناپسند نيست بلكه پسنديده و ممدوح نيز مي‌باشد و گاهي در برخي از موارد لازم و واجب نيز خواهد بود. لذا بايد به دنيا به ديده وسيله بنگريم و آن را مزرعه آخرت بدانيم و به هيچ عنوان، دنيا را براي دنيا و لذت هاي زودگذر آن نخواهيم چرا كه آخرتي در پيش داريم و بايد آماده سفر گرديم.
چيست دنيا از خدا غافل شدن / ني طلا و نقره و فرزند و زن
10. پرهيز از شتاب زدگي
از آفات بزرگ پژوهشهاي علمي، شتاب‌زدگي و عجله بي‌مورد است. زيرا كمترين آفت عجله اين است كه مانع درك صحيح موضوع يا مساله مي‌شود به همين جهت پژوهشگران از لحاظ اخلاقي شايسته است از شتاب و عجله دوري كنند.
پيامبر اعظم (ص) فرمود: از عجله بپرهيز؛ زيرا هرگاه عجله كنى نصيب و بهره خود را از دست خواهى داد. (مجموعه ورام ص 255)
اميرالمومنين (ع) فرمود: لغزشهاى انسان با عجله افزايش مىيابد. (غرر الحكم حديث 9940)
11. پرهيز از دخالت دادن خواسته‌هاي شخصي و گروهي
پژوهشگر نبايد خواسته‌هاي شخصي يا گروهي و … خود را به عنوان پيش فرض تحقيق و پژوهش خود قرار دهد، لذا نيكو و بايسته است كه اصل بي طرفي را ـ تا حد امكان ـ در تحقيقات خود مورد توجه قرار دهد.
محقق و پژوهشگر راستين كسي است كه خود را تابع نتيجه تحقيق خود بداند نه آنكه حاصل تحقيق خود را تابع اميال خود گرداند.
از همين جاست كه تفسير به راي در مورد قرآن كريم به شدت نهي شده است. يكي از معاني تفسير به رأي اين است كه شخصي بخواهد باورها و پيش‌فرض‌هاي قبلي خود را بر قرآن تحميل كند و از قرآن براي مطالب خود دليل بيابد به عبارت ديگر شخص در حقيقت نمي خواهد مراد خداوند و منظور قرآن را دريابد بلكه مي‌خواهد مراد و منظور خود را بوسيله قرآن به اثبات برساند.
12. پرهيز از سرقت علمي
يكي از نكات ناشايست اخلاقي در باب اخلاق پژوهش، بحث سرقت علمي است. محققِ با اخلاق هيچگاه مطالب ديگران را به اسم خود منتشر نمي‌كند و حقوق فكري و معنوي افراد ديگر را محترم مي‌شمارد.
13. رعايت اولويت‌ها
از ديگر امور اخلاقي براي پژوهشگران اين است كه اولويت‌ها و نيازهاي خود و جامعه را در نظر گرفته و به مسائل مهمتر، اساسي‌تر بيشتر اهميت دهند. زيرا مسئوليت‌ها، وظايف ديني، اجتماعي، فرهنگي، سياسي، و … پژوهشگران به اندازه‌اي زياد است كه ديگر امكان رسيدن به مسائل غير ضروري نيست و گزراندن عمر به مسائل غير ضروري و انجام ندادن كارهاي مهم و ضروري تر باعث خسران و ضررهاي غير قابل جبران فردي و اجتماعي است.
امام علي (ع) مي‌فرمايد: علم و دانش بيشتر از آن است كه بتواني همه آن را بياموزي و بر آن احاطه پيدا كني؛ پس بايد از هر دانشي بهترين‌هاي آن را برگزيني. (غرر الحكم، حديث 2198)
14. تواضع و فروتني
از ديگر آموزه‌هاي مهم اخلاقي فضيلت تواضع است. پژوهشگران و محققان نيز شايسته است خود را با اين صفت، آراسته كرده و از تكبر و فخرفروشي به شدت بپرهيزند.
پيامبر اكرم (ص) فرمود: تواضع جز بزرگى بر انسان نمىافزايد پس تواضع كنيد تا خداوند شما را بلند مقام سازد. (كنزل العمال ح 5719)
اميرالمومنين (ع) فرمود: ثمره و نتيجه تواضع، محبّت است و ثمره و نتيجه تكبّر، دشنام و ناسزاگويى مردم است. (غرر الحكم حديث 4613)
حضرت مسيح (ع) فرمود: به وسيله تواضع، مزرعه علم و دانش آباد مىشود نه با تكبّر، همان‌گونه كه زراعت در زمين نرم و هموار مىرويد نه بر روى كوه. (بحارالانوار ج 2 ص 62)
15. كنار نهادن حب‌ها و بغض‌ها
محقق و پژوهشگر بايد از حب‌ها و بغض‌هاي شخصي و گروهي، خود را برهاند تا در تحقيقات علمي، از رسيدن به حقيقت باز نماند. زيرا شرط اصلي درك حقيقت يك گفتار يا رفتار و يا مساله‌اي نداشتن حب و بغض است، به عبارتي ديگر دوستي‌ها و دشمني‌ها مي‌تواند نگاه‌ها را تغيير داده و انديشه ها را از مسير اصلي منحرف كند. از قديم گفته‌اند:
اگر بر ديده مجنون نشيني / به غير از خوبي ليلي نبيني
سعدي نيز گفته است:
كسي به ديده انكار اگر نگاه كند / نشان صورت يوسف دهد به ناخوبي
وگر به چشم ارادت نگه كني در ديو / فرشته ايت نمايد به چشم كروبي
16. فهم كامل سپس نقد انديشه
يكي از مهمترين و حساسترين مسائل اخلاق پژوهش و نقد اين است كه محقق و پژوهشگرِ ناقد كه در پي درستي و نادرستي يك انديشه و نظريه است؛ نخستين و مهمترين شرط آن، اين است كه آن سخن و مطلب را به درستي فهميده باشد. زيرا نقد بدون فهم دقيق مطلب، در حقيقت نقد ذهنيات خود ناقد است نه نقد آن مطلب يا مساله. (دقت شود)
بنابراين بر هيچ كس از لحاظ اخلاقي شايسته نيست پيش از فهم درست و دقيق يك نظريه و مدعا ـ به صرف تصوري مبهم ، ضعيف يا احتمالي ـ به نقد آن بپردازد.
به جرأت مي‌توان گفت اگر اين آموزه در ميان محققان و پژوهشگران جوامع بشري مراعات گردد بسياري از نقدها و انتقادها از بين مي رود.
17. روحيه انتقاد پذيري
شايسته و بايسته اخلاقي است كه پژوهشگران روحيه انتقاد پذيري داشته باشند و اگر منتقدي حرف حق و مطلب صحيحي را تذكر داد آن را با كمال افتخار بپذيرند و از منتقد خود تشكر و قدرداني كنند.
چنانكه صادق آل محمد (ص) فرمود: محبوب‌ترين برادرانم كسي است كه عيب‌هايم را برايم گوشزد كند. (بحار الانوار ج 71 ص 282)
—————————————————-
نويسنده: حجت‌الاسلام وحيد واحدجوان
